22 Απρ 2013

149 ~ Γιώργος Θεοτοκάς: Στον λογοκριτή

Image and video hosting by TinyPic
Το βιβλίο μου Προβλήματα σκάλωσε στη λογοκρισία μολονότι είχα διαλέξει με πολλή προσοχή τα δοκίμια που το αποτελούν. Πήγα σήμερα να συζητήσω με το λογοκριτή Γρηγόριο Στεφάνου. Έβγαλε από το συρτάρι του το χειρόγραφό μου γεμάτο διαγραφές. Είδα πως είχε ασκήσει λογοκρισία και σε ζητήματα καθαρά λογοτεχνικά., λ.χ. σε γνώμες μου για τον Ψυχάρη, τον Παλαμά κ.τ.λ. Του λέω:
— Αν υπάρχουν στο βιβλίο μου σημεία που μπορούν να προκαλέσουν ζητήματα, με τις αρχές της Κατοχής, είμαι πρόθυμος να συζητήσω μαζί σας γιατί καταλαβαίνω πολύ καλά την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε. Αλλά εδώ ασκείτε λογοκρισία σε ζητήματα που δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση, άμεση ή έμμεση, με την πολιτική.

Απάντηση:
— Η λογοκρισία μας δεν είναι πολιτική μονάχα, είναι γενική. Δεν μπορούμε να σας επιτρέψουμε να λέτε ότι «ο Ψυχάρης έβλεπε πιο μακριά από την Ελλάδα» ή ότι «ήταν ένας από τους ελευθερωτές του έθνους».

Αλλού μού έσβησε ένα ολόκληρο άρθρο όπου μιλώ για τον εθνολογικό σχηματισμό τού νεωτέρου Ελληνισμού και λέω ότι ο Ελληνισμός αφομοίωσε μέσα του στοιχεία ξενικά, αλβανικά, σλαβικά, ιταλικά, κ.τ.λ.
— Δεν μπορούμε, λέει, να σας αφήσουμε να γράφετε ότι καταγόμαστε από τους Σλάβους!

Του μίλησα αυστηρά τονίζοντας ότι η αρμοδιότητά του περιορίζεται στα ζητήματα του σημερινού πολέμου και των σχέσεων μας με την Κατοχή, ότι για τα λογοτεχνικά ή Ιστορικά θέματα που θίγει το βιβλίο μου είμαι υπεύθυνος εγώ και όχι αυτός, ότι αν λέω ανακρίβειες θα με επικρίνουν οι ειδικοί και ότι αυτός δεν έχει το δικαίωμα να μου επιβάλει εκ των προτέρων τις δικές του απόψεις. Δε με κατάλαβε ή δε θέλησε να με καταλάβει και επέμεινε λέγοντας ότι ή λογοκρισία δεν είναι αποκλειστικά πολιτική, αλλά αφορά όλα τα ζητήματα. Είχε μεγάλο πάθος με τον Ψυχάρη. Και επειδή και εγώ ακριβώς επέμενα στο ζήτημα του Ψυχάρη λέγοντας ότι είναι δικαίωμά μου να κρίνω όπως θέλω ένα συγγραφέα, μου είπε και τούτο:
— Ώστε αν γράφετε πορνογραφήματα πρέπει να σας τα επιτρέψουμε με την δικαιολογία ότι δεν έχουν σχέση με την πολιτική;

Πήρα το χειρόγραφο και έφυγα.
 Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966)

Image and video hosting by TinyPic

*  από την λέξη, τχ. 59-60/Νοέμβρης '86
* φωτογραφίες η λέξη τχ.59-60, ekebi.gr



- στο "γράμμα σε χαρτί": Ο Άγγελος Σικελιανός προς τον Γιώργο Θεοτοκά
- στο "μετά τιμής": Ο Γιώργος Σεφέρης στον Γιώργο Θεοτοκά
- antistasi.info: Γιώργος Θεοτοκάς:
"Ελεύθερο Πνεύμα". Το μανιφέστο της γενιάς του '30.

Ετικέτες , ,

1 Απρ 2013

148 ~ Σεργκέι Αϊζενστάιν: Εγώ και το Ποτέμκιν

Image and video hosting by TinyPic
Το Θωρηκτό Ποτέμκιν μπορεί να πει κανείς, χωρίς να υπερβάλει ότι το είδαν αρκετά εκατομμύρια θεατές. Από διάφορες εθνικότητες, φυλές και χώρες του κόσμου. Σε πολλούς απ' αυτούς, ίσως, η σκηνή του πένθους γύρω από το πτώμα του Βακούλινκ προκάλεσε ένα κόμπο στο λαιμό. Όμως είναι σχεδόν σίγουρο ότι κανείς ανάμεσα σ' αυτά τα εκατομμύρια δεν κατέγραψε και δεν κατανόησε την παρουσία ενός μικρού σημείου του μοντάζ -μόλις κάποιου κυττάρου- σ' αυτή τη σκηνή.
Για αν είμαστε πιο συγκεκριμένοι, όχι ακριβώς σ' αυτή τη σκηνή αλλά σ' εκείνη όπου το πένθος μετατρέπεται σε οργή και ο λαϊκός θυμός εκρήγνυται σε διαδήλωση διαμαρτυρίας γύρω από την τέντα (με το νεκρό Σ.τ.Μ.).
Στο χώρο της τέχνης μία «έκρηξη» και δη μία έκρηξη συναισθηματική δομείται βάσει των ίδιων κανόνων περιγραφής της ανάφλεξης των εκρηκτικών υλών. Μου πέρασε από το μυαλό να τα διδάξω αυτά στη σχολή υποψήφιων μηχανικών του στρατού, στο τμήμα των τεχνικών.
Στη μία όπως και στην άλλη περίπτωση, αρχικά υπάρχει μια υπερφόρτωση της έντασης. (Προφανώς τα μέσα περιγραφής είναι διαφορετικά κατά περίπτωση και το μοντέλο δεν μπορεί να γενικευθεί στα επιμέρους στοιχεία του για όλες τις περιπτώσεις!) Ακολουθεί η έκρηξη και η εκτόνωση. Αυτό το βίαιο τίναγμα αφήνει να ελευθερωθούν χιλιάδες θραύσματα.
Το ενδιαφέρον εδώ βρίσκεται στο ότι το αποτέλεσμα δεν επιτυγχάνεται εάν ανάμεσα στην συμπίεση και την εκτόνωση δεν «παρεμβάλλεται» κάτι, όπως ένα κομμάτι «τονισμένο», που δημιουργεί την απαραίτητη ώθηση για να κατευθύνει με ακρίβεια την ίδια την έκρηξη.
Σε μια έκρηξη πραγματική και ουσιαστική, αυτό το ρόλο αναλαμβάνει ο πυροβολητής, που είναι πάντα απαραίτητος και μεταχειρίζεται ένα φυσίγγιο όπλου, ή μια δέσμη εκρηκτικών υλών με βαμβακοπυρίτιδα τοποθετημένη κάτω από μια γέφυρα από όπου περνά σιδηρόδρομος. Το Ποτέμκιν είναι γεμάτο απ' αυτού του είδους τα «κομμάτια» (τα «τονισμένα». Σ.τ.Μ.).
Στην αρχή της «σκάλας της Οδησσού» (1) χρησιμοποιείται το μεγάλο μάθημα με τη λέξη ΞΑΦΝΙΚΑ, η οποία αμέσως μετατρέπεται σε μία "δόνηση" αποτελούμενη από τρία πολύ μικρά σημεία του μοντάζ («κυψελικά») που δείχνουν το ίδιο κεφάλι σε τρεις διαστάσεις. Έτσι παράγεται εξ άλλου κάτι όπως η έννοια μιας ομοβροντίας τουφεκιών που σκίζει τη σιωπή. (Το φιλμ είναι βουβό και το αποτέλεσμα είναι λίγο ως πολύ εφάμιλλο ενός πυροβολισμού από τουφέκι «εκτός πεδίου»!)
Η συγκινητική έκρηξη του φινάλε με τη σκάλα, έγινε μ' αυτό τον τρόπο: η αρχική σύγκρουση -μια βολή κανονιού- που γίνεται από τον πυροβολητή για να τη δει ο θεατής, μεταφέρεται κατόπιν στο κιγκλίδωμα και στους στύλους ενός εγκαταλελειμμένου σπιτιού στην οδό Μαλάγια Φοντάνκα, για να μεταμορφωθεί τελικά σε δεύτερη έκρηξη «πραγματική και ουσιαστική» (ανάμεσα σ' αυτές τις δύο, σηκώνονται τα λιοντάρια...) (2).
Έναν ανάλογο τόνο βρίσκουμε και στη μεταμόρφωση του πένθους σε θυμό, όταν οι ναύτες συγκλίνουν και συναντιώνται στη γέφυρα του θωρηκτού' είναι ένα πολύ μικρό κομμάτι που πιθανόν δεν εισπράχθηκε ως ένα «θέμα» αλλά ως ένας τόνος καθαρά δυναμικός: ένα απλό σημείο του συνόλου που δεν επιτρέπει να συλληφθεί με ακρίβεια αυτό που συμβαίνει τελικά. Δηλαδή: ένας νεαρός σε παροξυσμό οργής σκίζει το πουκάμισο.
Αυτό το κομμάτι δοσμένο με το συγκεκριμένο ύφος, εντάχθηκε στο κατάλληλο σημείο ανάμεσα στο καδράρισμα ενός φοιτητή γεμάτου οργή και στη σκηνή των σφιγμένων χεριών που κινούνται στον αέρα.
Η οργή του λαού στην παραλία «εκρήγνυται» μαζί με την οργή των ναυτών που είναι μαζεμένοι στη γέφυρα και... να η κόκκινη σημαία υψώνεται στο Ποτέμκιν.
*
Μια μέρα εμφανίζεται μπροστά μας ένας άνθρωπος ασυνήθιστα ψηλός, αφυδατωμένος, καθόλου αθλητικός. Είναι ο υπεύθυνος του διαφημιστικού γραφείου της Nestlé (βιομηχανίας γάλακτος), ειδικευμένης στο συμπυκνωμένο γάλα. Την προηγούμενη μέρα είχε δει Το παλιό και το καινούριο (3) και μας είπε ότι ποτέ άλλοτε δεν είχε παρακολουθήσει στο σινεμά μ' έναν τρόπο τόσο διεισδυτικό τι σημαίνει γάλα (4) . Πρότασή (του): ένα διαφημιστικό φιλμ για το γραφείο του. Υλικό: (από) ένα ταξίδι ανά την υφήλιο. Θέμα: οποιοδήποτε ή κανένα. όρος απαραίτητος: να δείξω ότι τα παιδιά της Αφρικής, της Ινδίας, της Ιαπωνίας, της Αυστραλίας, της Γροιλανδίας κ.λπ., έπιναν συμπυκνωμένο γάλα Nestlé.
Δεν καταφέραμε να συμφωνήσουμε, αν θυμάμαι καλά, στο ύψος των οδοιπορικών. (Αλλά η «διαφωνία» μας ήταν πιο βασική: η σοβιετική εξουσία δεν με είχε κάνει σκηνοθέτη για τέτοιες ταινίες!)
*
Η εμπορική μας αντιπροσωπεία στο Παρίσι βρισκόταν στην οδό Ντ' Αστόργκ. Το 1929 δεν υπήρχε ακόμα κινηματογραφικός τομέας. Αντ' αυτού η αντιπροσωπεία διέθετε ένα τμήμα για την πώληση και διακίνηση πολύτιμων λίθων και διαμαντιών των Ουραλίων.
Αυτό το τμήμα διευθυνόταν από μία συγκεκριμένη ομάδα και έναν άνθρωπο κατηφή και θανάσιμα πληκτικό. Σ' εκείνον είχε ανατεθεί, εκτός των άλλων, η ευθύνη πώλησης των ταινιών μας. Και η εμπορική τύχη του κινηματογράφου μας κρινόταν μ' έναν τρόπο θλιβερό.
Μια ωραία πρωία οι υπεύθυνοι πώλησης των διαμαντιών μού μετέφεραν μια επίσημη πρόταση. Θεωρούμαι ειδικός των ιστορικών τοιχογραφιών. Εορτάζονταν τα 100 χρόνια της ανεξαρτησίας του Βελγίου. Και η βελγική κυβέρνηση εξέφρασε την επιθυμία να εμπιστευθεί σε μας την υλοποίηση ενός επετειακού φιλμ.
Μετά απ' αυτά εντυπωσιάσθηκα πολύ λιγότερο, όπως ήταν φυσικό, όταν με κάλεσαν στη Βενεζουέλα για να γυρίσω ένα επετειακό φιλμ προς τιμήν του μεγάλου αγωνιστή της ανεξαρτησίας της Νότιας Αμερική, Σιμόν Μπολιβάρ.
*
Στο Λονδίνο με τη μεσολάβηση του Γκρήρσον (5) επρόκειτο να μου γίνει πρόταση από την πλευρά της αποικιακής διοίκησης της Αυτοκρατορίας για μια ταινία πάνω στην Αφρική. Με μία δέσμευσή μου: να δείξω με ποιο τρόπο η αποικιακή πολιτική της Αγγλίας είχε ως αποτέλεσμα την πνευματική ανάπτυξη και ευημερία των μαύρων!!
Ο Γκρήρσον είχε την ευφυΐα να μη μου μεταβιβάσει την πρόταση.
Το έμαθα αργότερα και στενοχωρήθηκα γιατί το καλό γούστο του Γκρήρσον υπερείχε της αίσθησης του χιούμορ που διέθετε: Θεέ μου, με τι θυμό θα έβγαινα και θα απαντούσα σε μια τέτοια πρόταση!
*
Πολύ αργότερα, ενώ βρισκόμουν στα σύνορα του Νέου Λαρέντο, ανάμεσα στο Μεξικό και στις ΗΠΑ, κάποιος μου πρότεινε να γυρίσω την ιστορία του Τέξας, διαβεβαιώνοντάς με ότι οι μεγαλοϊδιοκτήτες των τοπικών ράντσων θα μου έδιναν όσα άλογα ήθελα.
Sergei Mikhailovich Eisenstein (1898–1948)
Сергей Михайлович Эйзенштейн

Image and video hosting by TinyPic


(1) Θρυλική σκηνή της ταινίας.
(2) Επίσης σημαντική σκηνή, στην οποία εφαρμόζεται το γνωστό "μοντάζ ατραξιόν" του Αϊζενστάιν για να κινητοποιηθεί το θυμικό του κοινού.
(3) (4) Ταινία του Αϊζενστάιν στην οποία, εκτός των άλλων, πολύ εντυπωσιακά αποτυπώνεται η παραγωγή και επεξεργασία γάλακτος.
(5) Άγγλος πρωτοπόρος ντοκυμανταιρίστας.
* - από Το Δέντρο, τχ. 58-59
Απόδοση: Αρετή Καράμπελα
Ιανουάριος 1991
*Φωτογραφίες: eisenstein.ru/eisenstein/
(БИБЛИОТЕКА КИНОИСКУССТВА ИМ. С.М.ЭЙЗЕНШТЕЙНА)

Ετικέτες , ,