136 ~ Ότο Φρις: Μάθημα ελευθερίας και αξιοπρέπειας

Το 1914, ενώ δεν ήμουν ακόμη δέκα χρονών, με στείλανε στο Γυμνάσιο -όπως ονομάζεται- στη Βιέννη• τα Λατινικά ήταν υποχρεωτικό μάθημα καθώς επίσης και τα Ελληνικά για τα τέσσερα πρώτα χρόνια. Τα Λατινικά μού άρεσαν αρκετά και θυμάμαι ότι διάβαζα Τάκιτο απλώς και μόνο από ευχαρίστηση• νόμιζα πως ήταν ένας πολύ καλός ανταποκριτής στην περίοδο του πολέμου, ο οποίος ανέφερε τα προβλήματα του Ιουλίου Καίσαρα στη Γερμανία. Στα Ελληνικά σχεδόν απέτυχα- κάποιες φορές όμως στάθηκα τυχερός. Κάποτε κλήθηκα να διαβάσω και να μεταφράσω ένα απόσπασμα από ένα ελληνικό κείμενο. Όταν το διάβασα κι αναρωτιόμουν τι στην ευχή σήμαινε, ο δάσκαλος με σταμάτησε και είπε προς τους μαθητές: «Παιδιά, ιδού πως πρέπει κανείς να διαβάζει Ελληνικά! Έτσι διαβάζει κάποιος που κατανοεί το κείμενο. Κάθησε κάτω Φρις, δεν χρειάζεται να το μεταφράσεις.»

* * *

Το ενδιαφέρον για τα Μαθηματικά -τα αληθινά Μαθηματικά, όχι την Αριθμητική- μου το καλλιέργησε ο πατέρας μου. Όταν ήμουν δέκα ετών, μου μίλησε για καρτεσιανές συντεταγμένες: σχεδίασε δύο ευθείες γραμμές σε ορθή γωνία πάνω σ' ένα κομμάτι χαρτί, και μου είπε πώς να αποδίδω δύο αριθμούς (συντεταγμένες) σε κάθε σημείο, ονομάζοντας την απόσταση από την κατακόρυφη γραμμή x και την απόσταση από την οριζόντια γραμμή y. Τότε, οποιαδήποτε εξίσωση που συνδέει τα x και y αντιπροσωπεύει ένα ολόκληρο σύνολο σημείων, μια καμπύλη στην πραγματικότητα. Την επόμενη μέρα τού πήγα την εξίσωση του κύκλου: χ2+y2=r2. (Παραδέχομαι πως μου πήρε τρεις εβδομάδες να κατανοήσω τις εξισώσεις μιας ευθείας γραμμής.)

Όταν ήμουν δώδεκα περίπου ετών με εισήγαγε στην Τριγωνομετρία. Ακόμη έχω μπροστά μου το έκπληκτο πρόσωπο του, που, όταν μου όρισε το ημίτονο και το συνημίτονο κι έγραψε (περιμένοντας να με καταπλήξει) την εξίσωση ημ2x+συν2x=1, του είπα: «μα καλά, αυτό είναι προφανές.» Αναφέρω τη μικρή αυτή ιστορία, όχι για καυχηθώ, αλλά για να τονίσω το ιδιαίτερο χάρισμα μου, την ταχύτητα κατανόησης. Δεν πιστεύω ότι το μυαλό μου είναι εξαιρετικό, διέθετα όμως την ικανότητα να αντιλαμβάνομαι γρήγορα τις λογικές συνδέσεις και να προχωρώ στο επόμενο βήμα, συχνά πιο μπροστά από τους άλλους.

* * *

Δε νομίζω ότι μου άρεσε το σχολείο, αλλά ούτε και το απεχθανόμουν ιδιαίτερα. Τον τελευταίο χρόνο όμως ανυπομονούσα να τελειώσω και ν' ασχοληθώ με κάτι. Όταν ήμουν δώδεκα ετών το χάρισμα μου στα Μαθηματικά έγινε αρκετά εμφανές κι από τότε και στο εξής, ποτέ δεν με σήκωσε στον πίνακα ο δάσκαλος των Μαθηματικών, γιατί ήξερε ότι θα τα κατάφερνα σε οποιαδήποτε άσκηση που θα μπορούσε να σκεφθεί• και τον τελευταίο χρόνο, βοήθησα τους συμμαθητές μου να περάσουν τις τελικές εξετάσεις (με δίκαια ή αντικανονικά μέσα).

Κατά τη διάρκεια των πιο κουραστικών μαθημάτων έπαιζα σκάκι κάτω από το θρανίο με τον Χανς Μπλάσκοπφ, το αγόρι που καθόταν δίπλα μου. Σημειώναμε τις κινήσεις των πιονιών σ' ένα κομμάτι χαρτί που με τα σβησίματα και τα μουτζουρώματα γρήγορα γινόταν χάλια. Μια φορά, καθώς σκεφτόμουν την επόμενή μου κίνηση και κτυπούσα ελαφρά το υπόλειμμα ενός μολυβιού που κρατούσα ανάμεσα στα δόντια μου, αυτό γλίστρησε ξαφνικά στο στόμα μου και πέρασε στον οισοφάγο, πριν προλάβω ν'αντιδράσω. Ο Χανς, ατάραχος, όπως πάντα, μου πρόσφερε απλώς το δικό του μολύβι. Η μητέρα μου αναστατώθηκε πολύ και με πήγε στον γιατρό, ο οποίος συνέστησε δίαιτα με λάχανο τουρσί και πατάτες πουρέ για να ευκολυνθεί το μολύβι στην ελικοειδή διαδρομή που έπρεπε να ακολουθήσει για να ξαναεμφανιστεί τελικώς ύστερα από μερικές ημέρες, σχισμένο κατά μήκος έχοντας προφανώς μαυρίσει το εσωτερικό μου.

Το περιστατικό αυτό το θυμάμαι κυρίως, γιατί εξαιτίας του παραλίγο να χάσω την ευκαιρία να παρακολουθήσω μια διάλεξη του Άλμπερτ Αϊνστάιν• δυσκολεύτηκα πολύ να πείσω τη μητέρα μου ότι το μολύβι δεν θα εμφανιζόταν εκείνο το βράδυ. Η διάλεξη δόθηκε σε μια πολύ μεγάλη αίθουσα και δεν κατάφερα ούτε να δω ούτε να ακούσω καλά τον Αϊνστάιν• παρ' όλα αυτά ήταν ένα μεγάλο γεγονός για μένα. Λίγο μετά συνάντησα ένα αγόρι με παρόμοια ενδιαφέροντα και μαζί μελετήσαμε με μεγάλη προσοχή την πιο εκλαϊκευτική παρουσίαση της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας. Έχω πλέον ξεχάσει τ' όνομα του και δεν ξέρω τι απέγινε.

Προς το τέλος των σχολικών μου χρόνων, το 1922, ο πληθωρισμός χτύπησε την Αυστρία. Η κατάσταση δεν ήταν τόσο άσχημη όσο στη Γερμανία, όπου η τιμή του μάρκου μειωνόταν στο μισό δύο φορές την εβδομάδα, ήταν όμως αρκετά σοβαρή. Για μερικούς μήνες έδινα μαθήματα σ' έναν συμμαθητή μου που αντιμετώπιζε προβλήματα στα Μαθηματικά. Επινόησα ένα σύστημα απομνημόνευσης, μερικούς στίχους που έπρεπε να μάθει απ' έξω• εκείνος διέθετε καλή μνήμη και μπόρεσε ν' ανταπεξέλθει στις εξετάσεις καλύτερα απ' ότι ελπίζαμε. Οι ευγνώμονες γονείς του διπλασίασαν τα δίδακτρα που είχαμε συμφωνήσει στην αρχή• τα χρήματα εκείνα τα κουβαλούσα στην τσέπη μου για μερικές εβδομάδες και τελικώς τα χρησιμοποίησα για ν' αγοράσω ένα μολύβι, ένα κοινό ξύλινο μολύβι• αυτό ήταν το μοναδικό μου κέρδος από τα μαθήματα.

* * *

Ενώ βρισκόμουν σε καλοκαιρινές διακοπές μαζί με τους περήφανους γονείς μου στη Σουηδία, έλαβα ένα γράμμα από τον Σερ Λόρενς Μπραγκ. Ήθελε να με προτείνει για μια θέση καθηγητή στο Κολέγιο Trinity και μου ζήτησε βιογραφικό σημείωμα. Στην "πνευματώδη" απάντησή μου ανέφερα ως ένα από τα επιτεύγματα μου "την κατασκευή διαφόρων τμημάτων για το κύκλοτρο στην Κοπεγχάγη, το οποίο αργότερα έπρεπε να αντικατασταθεί με μεγάλο κόστος" και ως κύριο χόμπι μου "να λιάζομαι και να μην κάνω τίποτα". Αρκετά αργότερα έμαθα ότι αντίγραφα από εκείνο το γράμμα, που είχε κυκλοφορήσει ο Μπραγκ στους άλλους καθηγητές, με είχαν βοηθήσει να εκλεγώ.

Η κολεγιακή ζωή μού ταίριαζε όμορφα: η συντροφιά ανθρώπων που ήταν σωστά ενημερωμένοι και μπορούσαν να εκφραστούν με σαφήνεια, ένα ευρύχωρο διαμέρισμα με θέα σ' ένα μεγάλο προαύλιο δίπλα στη βιβλιοθήκη Βρεν και όλες μου οι ανάγκες να ικανοποιούνται.

* * *

Το Μάρτιο του 1938, όταν ο Χίτλερ προσάρτησε την Αυστρία, ο πατέρας μου βρισκόταν ακόμη στη Βιέννη. Ξέφυγε από τις ταπεινώσεις του είδους όπως, να καθαρίζει τον δρόμο υπό την επίβλεψη των Ναζί. Δεν είχε γαμψή μύτη και δεν ήταν διαρκώς δακτυλοδεικτούμενος Εβραίος. Τον Νοέμβριο, όμως, ένας απελπισμένος νεαρός γερμανοεβραίος σκότωσε τον Γερμανό Πρέσβη στο Παρίσι -γεγονός στο οποίο ο Μίκαελ Τίπετ βάσισε το ορατόριο του Ένα Παιδί των Καιρών μας - κι ακολούθησε μια νύχτα τρόμου γνωστή ως "Kristallnacht", γιατί οι δρόμοι ήταν γεμάτοι θρυμματισμένα γυαλιά από τις σπασμένες βιτρίνες εβραϊκών μαγαζιών. Συνέλαβαν πολλούς Εβραίους και τους έστειλαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Το περιστατικό αυτό το πληροφορήθηκα όταν τηλεφώνησε η μητέρα μου από τη Βιέννη και φώναζε απελπισμένη πως τον πατέρα μου τον είχαν συλλάβει τα Ες Ες (S.S. από το "Schutzstaffel", τους μελανοχίτωνες του Χίμλερ). Οι επόμενοι δύο μήνες έχουν παραμείνει σαν εφιάλτης στη μνήμη. [....] Όταν έφθασε στη Σουηδία με τη μητέρα μου δεν έδειχνε και πολύ αλλαγμένος, μόνο λίγο πιο αδύνατος. Για δύο περίπου βδομάδες ήταν απασχολημένος μπροστά στη γραφομηχανή. Διάβασα μερικά από εκείνα που έγραψε σχετικά με τις εμπειρίες του, αρκετά ανατριχιαστικές ιστορίες σε ορισμένα σημεία. Όταν τελείωσε μου είπε ότι όλα βρίσκονταν σ' έναν φάκελο (τον οποίο είχε σφραγίσει) και ότι δεν θα ξαναμιλούσε ποτέ για το στρατόπεδο συγκέντρωσης. Και ποτέ δεν το έκανε.

Η μητέρα μου λίγο μετά την άφιξη της στη Στοκχόλμη έπαθε ένα ατύχημα, τη χτύπησε ένα παιδί με το τρίκυκλο του. Πέφτοντας έσπασε τη λεκάνη της, που ποτέ δεν θεραπεύτηκε. [....] Της είχα φτιάξει μια αναπηρική πολυθρόνα με ρόδες, αλλά ποτέ δεν έμαθε να χρησιμοποιεί τις ρόδες• απλώς καθόταν. Είχε ένα αρκετά μεγάλο δωμάτιο που χωρούσε το μεγάλο της πιάνο και της έδινε ευχαρίστηση να με ακούει να της παίζω όταν πλέον αυτή δεν μπορούσε. Μα μια φορά, έπαιξε! Την έπεισα να με επισκεφθεί στο Κολέγιο όπου τέσσερις φοιτητές είχαν αναλάβει να την μεταφέρουν, καθώς επίσης και την αναπηρική πολυθρόνα, δύο ορόφους από τις απότομες σκάλες, στα μεγαλοπρεπή μου δωμάτια. Ένα ποτήρι κρασί την έπεισε να δοκιμάσει το πιάνο που είχα, ένα όρθιο Bechstein και, παρόλο που τα δάχτυλα της ήταν αδύναμα και ασταθή, κατάφερε να ξυπνήσει το φάντασμα της αρχικής της γοητείας και λάμψης.

Όταν της είπα μια μέρα ότι θα παντρευόμουν, έκλαψε γιατί έχανε τον μοναδικό της γιο• έδειχνε συγχυσμένη και παρόλο που τη διαβεβαίωσα πως, αντίθετα μάλιστα, κέρδιζε μια κόρη, δεν πείστηκε• ωστόσο συμπάθησε τη γυναίκα μου και αναπτύχθηκαν τρυφερά αισθήματα ανάμεσα τους.

* * *

Οφείλω πολλά στον πατέρα μου, κι όχι μόνο από γενετική άποψη. Παντρεύτηκε νέος κι έτσι ήταν καλή συντροφιά στην εφηβεία μου, όταν κάναμε περιπάτους στην εξοχή και μακρινές εκδρομές. Ήμουν ευαίσθητο παιδί και μια φορά ξέσπασα σε δάκρυα, όταν με ρώτησε γιατί έβγαζα τ' αγκάθια από τα φυτά• είχαν κι εκείνα το δικαίωμα να ζήσουν όπως κι εγώ, είπε. Ένα ζεστό ανοιξιάτικο βράδυ μάζεψα μια ντουζίνα μηλολόνθες, που βρίσκονταν μισοκοιμισμένες πάνω σε κλαδιά, σ' ένα χωνί από χαρτί• ο πατέρας μου δεν με σταμάτησε. Όταν επιστρέψαμε σπίτι παρατηρούσαμε τα μεγάλα αυτά καφετιά σκαθάρια να ξυπνούν και ν' αρχίζουν να κινούνται στη ζέστη και στο φως του δωματίου. Ήταν παγιδευμένα σ' ένα ανέλπιστο μπέρδεμα• όταν κάποιο απ' αυτά πήγαινε ν' απομακρυνθεί, εμποδιζόταν από ένα άλλο. Τελικά όμως ένα απ' αυτά κατάφερε ν' αποδεσμευτεί και άρχισε να σκαρφαλώνει αργά την ομαλή πλαγιά του χαρτιού. Το παρακολουθούσαμε με κομμένη την ανάσα, καθώς προχωρούσε προσεκτικά• δεν κινούσε το ονυχοφόρο πόδι του, πριν εξασφαλίσει ασφαλές κράτημα με τα άλλα πέντε. Χρειάστηκε κάμποσα λεπτά για ν' ανέβει δύο ίντσες ως την κορυφή• στη συνέχεια, αναπαύθηκε για λίγο και μετά άνοιξε τα φτερά του και πέταξε βουίζοντας, μέσα από το ανοιχτό παράθυρο, στη νύχτα. Είχαμε την αίσθηση ότι παρακολουθήσαμε έναν ήρωα να ξεφεύγει από το αποχαυνωμένο πλήθος, ανοίγοντας τον δικό του δρόμο προς την ελευθερία, με πολύ μικρή πιθανότητα επιτυχίας. Κανένα κήρυγμα για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ελευθερία δεν θα μπορούσε να έχει τέτοια επίδραση πάνω μου. Δίχως ν' ανταλλάξουμε κουβέντα, άφησα τα υπόλοιπα έντομα στο περβάζι του παραθύρου.
Otto Robert Frisch (1904–1979)

* αποσπάσματα από το αυτοβιογραφικό βιβλίο
του Otto Frisch Τα λίγα που θυμάμαι
Μετάφραση: Κωνσταντίνα Μεργιά
Εκδόσεις: Δίαυλος, 1996
* φωτογραφίες: npg.org.uk (National Portrait Gallery),
aip.org, what-when-how.com, sciencephoto.com,
losalamoshistory.ksxsecure.com, lanl.gov